_{بررسی عملکرد مغز در زمان پرواز}

دکتر فرهاد عمادی : متخصص مغزواعصاب 

هنگام پرواز، بدن شما آماده است، تا به سیگنال‌های مختلف ناشی از پرواز واکنش نشان دهد. جالب است بدانید که مغز سیگنال‌ها را متفاوت از آنچه در واقع چشم شما می‌بیند، تفسیر می‌کند. چشم‌ها، گوش داخلی و مغز شما احساس حرکت متضاد می‌کنند و علائم بیماری را بروز می‌دهند.  

بطور معمول، در حین پرواز ممکن است یکی از حالت‌های زیر را، احساس کنید:

تهوع یا استفراغ

خستگی و خمیازه کشیدن

لرز یا عرق کردن

سردرد

سرگیجه

البته مصرف داروهای خاص، الکل، اضطراب و استرس می‌توانند همه را مستعد حالت‌های فوق کنند.

اگر شما نیز، در طول پرواز دچار حالت تهوع، سردرد و سرگیجه می‌شوید بخاطر حساس‌بودن قسمت‌های خاصی از سیستم تعادلی شماست. 

مغز، فرمانده‌ی مقتدری است که اندیشیدن و تفکر فقط قسمتی از هزاران مسئولیت اوست. خوب است بدانید؛ دیدن، شنیدن، درد، حس گرما و سرما درک بوها و مزه‌ها همه در مغز اتفاق میافتند و گوش و چشم و زبان و پوست تنها در نقش گیرنده عمل می کنند. 

 حقیقت این است که چشم شما اصلا قادر به دیدن نیست! 

چشم تنها یک گیرنده خاص است، که طیف کوچکی از امواج الکترومغناطیسی را دریافت و تبدیل به پیام‌های قابل درک توسط مغز می‌کند. بقیه گیرنده‌ها مثل گوش و پوست و … به روش‌های مشابهی عمل می‌کنند. از طرف دیگر تمام فرمان‌های حرکتی هم از مغز صادر می‌شوند. 

در همین حال که شما این مقاله را مطالعه می‌کنید، فرامین عصبی بسیار زیادی در کسری از ثانیه از قسمت‌های مختلف مغزتان صادر می‌شود تا چشم شما کلمات را گم نکند.

همه دستورهای حرکتی قبل از رسیدن به عضلات هدف باید توسط قسمت‌های خاصی از مغز فیلتر و پاکسازی شوند. در غیر اینصورت حرکت‌های ارادی افراد عجیب و غریب به نظر خواهند رسید. مثلا اگر مخچه دچار مشکل شود تعادل فرد از بین خواهد رفت و با وجود اینکه قدرت عضلانی مشکلی ندارد، فرد قادر به راه رفتن نخواهد بود و بلافاصله به زمین می‌خورد. اما مخچه تنها ارگان تعادلی مغز نیست. یکی از ساختارهای مهم که در تعادل حرکات سر و گردن دخالت دارد، گوش داخلی است. اگر این ارگان دچار مشکل شود وشما کمی سرتان را تکان دهید، در آنصورت دچار توهم خواهید شد و تصور می‌کنید که دنیا پیرامون شما می‌چرخد، در حالیکه همه چیز ثابت است. 

بنابراین می توان گفت؛ اگر در زمان پرواز دچار تهوع شده‌اید، بعلت اضافه بار وارد شده بر سیستم تعادلی شما ناشی از حرکت با سرعت بالاست، و بسته به میزان حساسیت گوش‌های داخلی  ممکن است همین سرعت بالا هواپیما کافی باشد، تا دچار تهوع شوید. برخی اوقات نیز ممکن است سیستم تعادل بدن شما قوی‌تر باشد و سرعت بالا، خللی به اعصاب شما وارد نکند. در این صورت بار اضافی حرکات چشمان شما می‌تواند باعث تهوع در حین سفر شود. 

توصیه می‌شود، اگر سیستم تعادلی حساسی دارید و همیشه موقع سوار شدن به هواپیما دچار تهوع می‌شوید، صندلی کنار پنجره را انتخاب کنید، تا در مواقع تغییر سرعت مثل اوج گرفتن یا فرود یا تکان های هواپیما نقطه ثابتی در دوردست برای خیره شدن داشته باشید. بدین ترتیب از اضافه بار حرکت چشم‌ها بر روی سیستم تعادلی جلوگیری می‌کنید. 

گاهی قسمت‌های حساس مغز علائمی ایجاد می‌کنند که به آنها “اورا” می‌گوییم. اوراها اصولا ناشی از روشن یا خاموش شدن بعضی از مناطق مغز هستند. مثلا اگر برخی مناطق دخیل در سیستم بینایی بدون اینکه نیاز باشد، روشن شوند، ممکن است شما یک سری نورهای جرقه‌زن یا زیگزاگ را مشاهده کنید. یا اگر سلول‌های عصبی در جایی که باید روشن باشند، خاموش شوند ممکن است قسمتی از میدان دید شما حذف شود. تقریبا هر سیستمی می‌تواند دچار اورا شود. بنابراین وزوز گوش و کاهش شنوایی که بصورت گذرا باشد، یا علائم حسی مانند گزگز، مورمور شدن و بی‌حس شدن یک اندام یا صورت، عدم تعادل، سرگیجه، ایراد در تکلم، پرش یک عضو و بسیاری نشانه‌ای دیگر می‌توانند یک اورا باشند، البته به این شرط که کوتاه و گذرا باشند. 

گاهی هم فرد اوراهای جالبی را تجربه می‌کند، مانند اورای آلیس در سرزمین عجایب که در این حالت اندازه و شکل اجسام را متفاوت می‌بیند. 

همانطور که بیان شد، گیرنده‌ها (مثل چشم) سیگنال‌های خام را به مراکز ادراک اولیه می‌فرستند و این سیگنال‌ها در لایه‌های مختلف دستخوش تغییراتی می‌شوند تا ما بطور مثال قادر به دیدن و درک یک گل باشیم. از طرفی ما نسبت به آنچه از محیط بیرون درک می‌کنیم احساس هم داریم. 

چنانچه مراکز احساسی ما دچار تحریک شود در این صورت ممکن است فرد بدون دلیل احساساتی مانند ترس و اضطراب را تجربه کند و یا حتی سرخوش شود.

 چنانچه این احساسات مختلف ماهیتی گذرا داشته باشند، هم خانواده همان اوراها خواهند بود. 

اما مغز کارکرد الکتریکی دارد و گاهی این اوراها یعنی تحریکات نابجا از نقطه‌ایی که ایجاد شده‌اند به بخش‌های دیگری از مغز سرایت می‌کنند و باعث ایجاد درد در قسمتهای مختلفی از سر، گردن  و یا حتی شانه‌ها می‌شوند. حالتی که به آن میگرن می‌گوییم. 

نهایتا می توان گفت حساس بودن قسمت‌های دخیل در ایجاد درد است که باعث ایجاد سردرد می‌شود. آن هم سردردی که گاه طاقت فرساست و باعث اختلال در زندگی روزمره فرد می‌شود. 

یکی از قسمت های دیگری که در افراد دچار میگرن حساس می‌شود، همان قسمت‌های تعادلی گوش داخلی است که باعث می‌شود فرد گاهی دچار سرگیجه شود و احساس کند که خودش یا محیط اطرافش در حال چرخیدن هستند. پس اگر کسی مبتلا به میگرن باشد بیشتر احتمال می رود که با سفرهای هوایی دچار سرگیجه یا تهوع و استفراغ شود. مبتلایان به میگرن نسبت به استرس نیز حساس‌ترند و اغلب با تنش‌های عصبی دچار حملات میگرنی می‌شوند. 

کارهایی که می توانید قبل از پرواز برای کاهش علائم گفته شده، انجام دهید:

شب قبل یک غذای سبک بخورید

هیدراته بمانید و با پرهیز از غذاهای شور با کم آبی بدن مبارزه کنید

با اجتناب از غذاهای تند یا چرب با مشکلات گوارشی مبارزه کنید

با شکم خالی پرواز نکنید

اگر مضطرب هستید، قبل و حین پرواز زمان بگذارید تا استرس را با مدیتیشن و تکنیک های تنفسی کاهش دهید.

آیا صندلی من در هواپیما فرقی در حال من ایجاد می‌کند؟

بله، انتخاب صندلی مناسب در هواپیما می‌تواند تفاوت ایجاد کند و اما به معنی صندلی درجه یک نیست. نقاط پایدار در ردیف 10-30 قرار دارند، جایی که ممکن است تلاطم کمتری را احساس کنید. انتخاب صندلی کنار پنجره می‌تواند کمک کننده باشد، زیرا تماشای افق سیگنال‌های برابر کننده را به مغز ارسال می‌کند.

مواردی وجود دارد که می‌توانید با انجام دادن یا اجتناب کردن، به کاهش علائم کمک ‌کنید:

با پوشیدن لایه های مختلف لباس، بدن خود را در دمای مناسب قرار دهید. 

نگاه خود را به افق ثابت کنید تا به بدن خود کمک کنید تا بتواند، با حرکت متناقضی که بدن شما احساس می‌کند کنار بیاید.

از کار با دستگاه‌های دیجیتالی خودداری کنید. آنها به سیگنال‌های متناقضی که بدن شما در حال حاضر با آن سروکار دارد، می‌افزایند.

مثبت فکر کنید و سعی کنید روی چیزهای دیگر تمرکز کنید، مانند گوش دادن به موسیقی یا مکالمه با دوست همسفر.

موقعیتی را پیدا کنید که تحمل این وضع را برای شما آسان‌تر کند. مانند پایین آوردن سر یا تکیه دادن به صندلی.

آیا این حالات بعد از پرواز نیز ادامه‌دار است؟ 

بله، می‌تواند ادامه‌دار باشد. ممکن است احساس خستگی و سرگیجه داشته باشید، یا سردرد و سایر علائم را تجربه کنید. تمریناتی که قبل و حین پرواز به شما کمک می‌کنند، همان مواردی هستند که ممکن است بعد از پیاده شدن از هواپیما به شما کمک کنند.